07 مهر 1404
کشور با تنش آبی شدیدی مواجه است که عمدتاً به دلیل مصرف کشاورزی، تغییرات اقلیمی و کاهش ذخایر آب زیرزمینی است، نه به دلیل مصارف خانگی. در حالی که نمکزدایی یک فناوری شناختهشده است، اما هزینه بالا، نیازهای انرژی، تأثیرات زیستمحیطی و ناکارآمدی آن، این روش را برای نیازهای گسترده ایران نامناسب میسازد و تصفیه فاضلاب و اصلاحات کشاورزی را به عنوان مسیرهای پایدارتر پیشنهاد میکند.
ایران تنش آبی قابل توجهی را تجربه میکند که با قطعیهای مکرر آب مشهود است، عمدتاً به دلیل مصرف کلی بالا، تغییرات اقلیمی منجر به بارش کم در کشوری خشک و گرم، و کاهش شدید منابع آب زیرزمینی.
تقریباً ۹۰ درصد از منابع آب ایران توسط کشاورزی، ۷-۸ درصد توسط صنعت و تنها ۳-۴ درصد توسط خانوارهای خانگی مصرف میشود، این در حالی است که فشار قابل توجهی بر شهروندان برای صرفهجویی در مصرف آب خانگی وجود دارد.
تأسیسات نمکزدایی یا دستگاههای شیرینکننده آب، به طور گسترده در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس استفاده میشوند و از روشهایی مانند اسمز معکوس (RO) و تقطیر حرارتی بهره میبرند که هر دو دارای مزایا و معایب خاص خود هستند.
اسمز معکوس (RO) با فیلتر کردن آب تحت فشار از طریق یک غشای ظریف عمل میکند که تنها به مولکولهای آب اجازه عبور میدهد و نمک و سایر ناخالصیها را جدا میکند؛ آب تصفیهشده حاصل برای آشامیدنی شدن به بازسازی مواد معدنی نیاز دارد و میتواند با بیوراکتورها برای تصفیه لجن تقویت شود.
نمکزدایی حرارتی شامل تقطیر چند مرحلهای آب دریا است، مشابه جوشاندن و چگالش، که در خاورمیانه رایج است اما انرژیبر است و معمولاً به سوختهای فسیلی نیاز دارد و باعث آلودگی محیط زیست میشود مگر اینکه گرمای اتلافی به طور مؤثر بازیافت شود.
نمکزدایی هستهای از یک راکتور هستهای کوچک برای تولید گرما جهت تصفیه آب و برق استفاده میکند که ظرفیت تولید بالا و پایداری را ارائه میدهد، اما با چالشهایی مربوط به ساخت راکتور، امنیت، خطرات سیاسی و مدیریت پیچیده زبالههای هستهای روبرو است.
نمکزدایی برای ایران روشی ناکارآمد محسوب میشود، تنها ۳۰-۴۳ درصد آب ورودی را به آب شیرین تبدیل میکند، در حالی که آب نمک غلیظشده باقیمانده برای جلوگیری از آسیب زیستمحیطی نیاز به بازگرداندن دقیق به دریا دارد؛ همچنین به برق قابل توجهی (۴۵-۵۰ تراوات ساعت برای ۹۰ میلیون نفر) نیاز دارد و مستلزم نزدیکی تأسیسات به دریا است که کاربرد آن را محدود میکند.
تأسیسات نمکزدایی با طراحی یا عملکرد نامناسب میتوانند اکوسیستمهای محلی را تخریب کنند، اکسیژن محلول در آب را کاهش دهند، به حیات دریایی و مرجانها آسیب برسانند و آلایندههای شیمیایی مانند کلر را آزاد کنند که آسیبهای زیستمحیطی ناشی از افزایش غلظت آب نمک را تشدید میکند.
ایران مدیریت فاضلاب ضعیفی دارد؛ با این حال، روش بیوراکتور غشایی (MBR)، که با پیشرفتها در فولاد مبارکه و فولاد کاشان مثالزدنی است، یک راهحل مقرونبهصرفه است که از غشایی با باکتریهای تخصصی برای تصفیه فاضلاب به آب آشامیدنی استفاده میکند و امکان چرخههای متعدد استفاده مجدد را فراهم میآورد.
یکی از عوامل اصلی بحران آب ایران، کشت محصولات آببر مانند برنج در استانهایی چون اصفهان و هندوانه در یزد است که برای اقلیمهای خشک آنها نامناسب هستند، آب را از منابع طبیعی مانند دریاچه ارومیه منحرف میکند و کمبود آب منطقهای را تشدید میکند.
مدیریت مؤثر آب نیازمند تفکیک دقیق مصارف آب شهری، کشاورزی و صنعتی، اصلاح شیوههای کشاورزی برای تطبیق با اقلیمهای منطقهای و سرمایهگذاری قابل توجه در سیستمهای قوی تصفیه فاضلاب به عنوان منطقیترین و پایدارترین راهحلهای بلندمدت است.
در طول دهه گذشته، متوسط سطح آب ساکن در چاههای ایران به شدت از ۶ متر به ۹۰ متر کاهش یافته است که نشاندهنده کاهش شدید سفرههای آب زیرزمینی و وضعیت تقریباً خالی ذخایر آب زیرزمینی است.
چالش اصلی آب کشور، مصرف خانگی نیست، بلکه استفاده گسترده آب در کشاورزی و سوءمدیریت منابع، به ویژه کشت محصولات آببر در مناطق خشک است.
| Key Aspect | Description | Relevance/Impact |
|---|---|---|
| توزیع مصرف آب | کشاورزی حدود ۹۰ درصد، صنعت ۷-۸ درصد و خانوارها تنها ۳-۴ درصد از منابع آب را مصرف میکنند. | تأکید بیش از حد بر صرفهجویی خانگی، توجه را از عوامل اصلی کمبود آب منحرف میکند. |
| ناکارآمدی نمکزدایی | فناوریهای نمکزدایی حداکثر ۳۰-۴۳ درصد آب ورودی را به آب شیرین تبدیل میکنند و مابقی آن آب نمک بسیار غلیظ است. | مصرف بالای انرژی، تولید زباله قابل توجه و آسیب زیستمحیطی بالقوه ناشی از دفع آب نمک. |
| تصفیه فاضلاب (MBR) | روش بیوراکتور غشایی (MBR) فاضلاب را به صورت مقرونبهصرفه به آب آشامیدنی تصفیه میکند و امکان چرخههای استفاده مجدد متعدد (تا ۱۷ بار) را فراهم میآورد. | یک راهحل بسیار پایدار، مقرونبهصرفه و محلی برای افزایش تأمین آب آشامیدنی بدون نیاز به انرژی زیاد ارائه میدهد. |
| بحران کاهش آبهای زیرزمینی | متوسط سطح آب ساکن در چاهها در طول دهه گذشته به شدت از ۶ متر به ۹۰ متر کاهش یافته است. | نشاندهنده کاهش شدید و بحرانی ذخایر آب زیرزمینی است که امنیت آبی بلندمدت را تهدید میکند. |
| سوءمدیریت کشاورزی | کشت محصولات آببر (مانند برنج، هندوانه) در مناطق خشک و نامناسب به طور گسترده رایج است که منابع آبی قابل توجهی را منحرف میکند. | مستقیماً تنش آبی منطقهای را تشدید میکند و به خشک شدن دریاچههای طبیعی کمک میکند. |
| اولویتهای سرمایهگذاری نامناسب | هزینه پر کردن سد لتیان (۷۵ میلیون متر مکعب) با آب نمکزدایی شده (حدود ۳۵-۴۰ میلیون دلار) کمتر از هزینه ساخت یک ویلای لوکس در مناطقی مانند لواسان است. | نشاندهنده ناهماهنگی شدید در اولویتهای سرمایهگذاری ملی است که لوکسگرایی را بر زیرساختهای حیاتی ترجیح میدهد. |
